«O Στωικός Σοφός»

Σε αντίθεση με την σημερινή αντίληψη, ο Στωικός σοφός είναι θεός όχι γιατί ο ύψιστος θεός τού δίνει αυτή τη δυνατότητα, αλλά γιατί το κατορθώνει μέσω του προσωπικού αγώνα του. Καμία ομοιότητα με το χριστιανικό ιδεώδες. Καμία πίστη του τύπου «γενηθήτω το θέλημα σου».

Ο Πασκάλ αντιλήφθηκε αυτή τη διαφορά πολύ πιο ξεκάθαρα από τους σύγχρονους ερμηνευτές. Ο Στωικός σοφός δεν γνωρίζει την αρετή της ταπεινότητας. Ο Στωικός σοφός γνωρίζει μόνο το μεγαλείο του ανθρώπου κι όχι την αδυναμία του.

Αυτή, λοιπόν, είναι η μορφή του σοφού την οποία οι Στωικοί εξυμνούν με κάθε δυνατό τρόπο. Αυτός και μόνον αυτός είναι ευτυχής, ωραίος, ελεύθερος, πλούσιος, πράττει το ορθό, είναι ο μόνος αυθεντικός πολιτικός, σύζυγος και πατέρας. Αν και ακριβοδίκαιος δεν είναι άσπλαχνος με τους συνανθρώπους του. Είναι στυφός, με την έννοια που δίνουμε στη λέξη όταν μιλάμε για στυφό κρασί που το χρησιμοποιούμε ως φάρμακο κι όχι για να κάνουμε προπόσεις.

Πάνω απ’ όλα είναι δίκαιος, τόσο με τον εαυτό του όσο και με τους άλλους. Όταν είναι απαραίτητο, τιμωρεί και κολάζει, δεν γνωρίζει τι σημαίνει οίκτος, δεν συγχωρεί. Και καθώς δεν είναι συναισθηματικός, και δεν αδιαφορεί για τις αξίες, με τον ίδιο τρόπο δεν θέλει να προκαλεί το μαρτύριο μήτε το επιζητεί, παρ’ όλο που είναι πρόθυμος να το υποστεί αν το θεωρήσει αναγκαίο. Δεν είναι η προσωποποίηση της απολιθωμένης αυστηρότητας. Η ψυχική του κατάσταση είναι η έλλογη χαρά, η ίδια που χαρακτηρίζει και τον σοφό του Σπινόζα.

Είναι πράγματι «μεγαλειώδης» η ζωή που εκπροσωπεί ο σοφός. Όμως θα ήταν μέγιστο λάθος να τον δούμε σαν ένα «τέρας», απάνθρωπο μες στην τελειότητά του. Είναι μεγαλοπρεπής εν μέσω συμφορών τις οποίες δεν μπορεί να αποφύγει περισσότερο απ’ ό,τι μπορεί να τις αποφύγει ο κάθε άνθρωπος. Ο Οράτιος εκφράζει με ωραίο τρόπο το κατόρθωμα του σοφού που ζει σ’ ένα κόσμο όπου οι αντιξοότητες και τα ατυχή συμβάντατα αποτελούν τον κανόνα. Λέει: 

«Αν το σύμπαν γκρεμιζόταν, άφοβο θα τον παρέσυραν τα συντρίμμια» (Si fractus illbatur orbis, Impavdum ) Ωδές ΙΙΙ 7-8 

Όμως, πάλι, θα σχολιάσει σκωπτικά: «κατώτερος μόνο από το Δία: πλούσιος, ελεύθερος, τιμημένος, ωραίος, βασιλεύς των βασιλέων, ιδίως όταν χαίρει άκρας υγείας και δεν είναι κρυολογημένος». Αλίμονο, οι άνθρωποι υποφέρουν συχνά από «κρυολογήματα» και οι συμφορές δεν έχουν τελειωμό. 

Μα αν έχεις δάκρυα, λέει ο Επίκτητος, μη ρωτάς αν είναι λογικό να υπάρχουν δάκρυα στον κόσμο. Σκούπισ’  τα μάτια σου και σταμάτα να κλαίγεσαι γι’ αυτά που φέρνει η τύχη. «Τι τα έχεις τα χέρια. Κάθεσαι και παρακαλάς να μη τρέχουν τα μάτια σου μα τίποτα δεν σου ‘χει δώσει η ζωή; Δεν σου ‘χει δώσει υπομονή, δεν σου ‘χει δώσει μεγαλοφροσύνη, δεν σου ‘χει δώσει ανδρεία; Με τέτοιες χερούκλες κι ακόμα ψάχνεις γι’ αυτόν που θα σου σκουπίσει τα δάκρυα»; 

Η μορφή του σοφού είναι λοιπόν το πρότυπο σύμφωνα με το οποίο μπορούμε να κρίνουμε τον εαυτό μας. Όταν ξέρουμε τι οφείλουν να είναι οι άνθρωποι, είμαστε σε θέση να ανακαλύψουμε τι είμαστε, γιατί μπορούμε να μετρήσουμε την πρόοδο και την προσέγγιση μας στο ιδεώδες. Αυτή είναι η μεγάλη απαίτηση που προβάλλει ο στωικισμός στον καθένα μας: η ηθική εξέλιξη, η επάρκεια, η τελειοποίηση του εαυτού.

Αυτό το ήθος της τελειότητας που βασίζεται στην πίστη πως ο ανθρώπινος χαρακτήρας επιδέχεται αέναη τελειοποίηση, είναι η ουσία του στωικισμού από την αρχή ως το τέλος. Η συνειδητή ηθική ανάπτυξη είναι το σύνθημα της στωικής φιλοσοφίας. Κι αυτή η ηθική ανάπτυξη μπορεί να κατακτήσει ακόμη και τις περιοχές του ασυνειδήτου τις οποίες ο Πυθαγόρης, θεώρησε αδιαπέραστες από την ορθή βούληση. 

Από τα όνειρά σας, λέει ο Ζήνων, θα καταλάβετε αν προοδεύετε ή όχι, γιατί Ο σοφός δεν παύει να είναι σοφός ακόμη και στον ύπνο του. 

Ludwig edelsteinin «O Στωικός Σοφός»