Το αόρατο χέρι της τεχνολογίας

Όπως κανείς δεν μπορούσε να ξέρει πού θα οδηγούσε η λύση του Γουτεμβέργιου, έτσι σήμερα δεν φανταζόμαστε πού οδηγεί η νέα τεχνολογία.

Όταν ο Ιωάννης Γουτεμβέργιος συναρμολογούσε το 1439 την πρώτη τυπογραφική πρέσα, δεν ήξερε ότι θα άλλαζε τον κόσμο. Δεν το ήθελε καν. Το έκανε για να κερδίσει χρήματα και πιθανότατα για να αποπληρώσει τους επενδυτές που του χρηματοδότησαν ένα προηγούμενο ανόητο εγχείρημα. Εκείνη την εποχή έφτιαχνε καθρέφτες από στιλβωμένο μέταλλο που είχαν τη «μαγική» ιδιότητα να αντανακλούν το αόρατο ιερό φως από θρησκευτικά λείψανα.

Η επιχείρηση έπεσε έξω διότι η μεγάλη συλλογή σκηνωμάτων του Καρλομάγνου, που ήταν να εκτεθεί στο Ααχεν της Γερμανίας το 1439, αναβλήθηκε λόγω πλημμυρών και ο Γουτεμβέργιος έπρεπε να βρει κάτι άλλο για να αποζημιώσει τους επενδυτές του.

Η «απελευθέρωση της γνώσης από τα μοναστήρια», όπου αναπαράγονταν χειρογράφως μόνο όσα έργα κρίνονταν αρκούντως «ιερά», είναι εκ των υστέρων αποτιμήσεις της γουτεμβεργιανής επανάστασης. Η τυπογραφία ήταν το καύσιμο της Αναγέννησης.

Δημιούργησε τη μαζική παιδεία. Βοήθησε να κυριαρχήσει η επιστήμη έναντι των θρησκευτικών προλήψεων, παρά το γεγονός ότι η Βίβλος ήταν το πρώτο βιβλίο που τυπώθηκε (πάλι για εμπορικούς λόγους: είναι το απόλυτο best seller όλων των εποχών).

Η ίδια η Εκκλησία δεν κατάλαβε ποτέ πόσο διαβρωτικός ήταν για την ισχύ της ο εκδημοκρατισμός της γνώσης που έφερναν τα τυπογραφεία· τα στήριξε δίνοντας μαζικές παραγγελίες για συγχωροχάρτια. Πάλι για εμπορικούς λόγους...

Όπως κανείς δεν μπορούσε να ξέρει τον 15ο αιώνα πού θα οδηγούσε η λύση του Γουτεμβέργιου (για να αποπληρώσει τους επενδυτές του), έτσι και σήμερα δεν μπορούμε να φανταστούμε πού οδηγεί τις κοινωνίες μας η νέα τεχνολογία. Βεβαίως είμαστε περισσότερο υποψιασμένοι από τότε.

Η ιστορία της επιστήμης και της τεχνολογίας επιτρέπει τουλάχιστον να καταλάβουμε ότι ο κόσμος αλλάζει συθέμελα, εξαιτίας διάφορων τεχνολογικών εργαλείων που κρατάμε στα χέρια μας· ένα κινητό τηλέφωνο σήμερα έχει μεγαλύτερη υπολογιστική ισχύ απ’ όλους τους υπολογιστές που χρησιμοποίησε το 1969 η NASA για να στείλει τον άνθρωπο στο φεγγάρι. Εκτός αυτού, η διείσδυση των νέων τεχνολογιών στην κοινωνία γίνεται πολύ ταχύτερα από ποτέ. Πριν από δέκα χρόνια δεν υπήρχε το Facebook.

Το 2008 είχε 100 εκατομμύρια χρήστες. Τον Μάρτιο του 2013 έφτασε το 1,2 δισεκατομμύριο χρήστες. Για να έχει ηλεκτρικό το 10% του πληθυσμού των ΗΠΑ πέρασαν 39 χρόνια· για να συνδεθεί στο Ιnternet 8 χρόνια και για να αποκτήσει tablet 2,5 χρόνια. Για να φτάσει το τηλέφωνο από το 10% στο 40% του πληθυσμού απαιτήθηκαν 39 χρόνια· για να έχει smartphone το 40% των κατοίκων των ΗΠΑ χρειάστηκαν 3 χρόνια.

Η διάχυση αυτών των εργαλείων αλλάζει -πολλές φορές χωρίς να το αντιλαμβανόμαστε- τον τρόπο που δουλεύουμε, επικοινωνούμε, μαθαίνουμε, φλερτάρουμε κ.λπ. Αλλάζει συμπεριφορές παρανόμων· σήμερα η διείσδυση σε μια τράπεζα δεδομένων μπορεί να αποδειχθεί πιο αποδοτική από τη ληστεία μιας κανονικής τράπεζας.

Αλλάζει η δομή ισχύος δεν είναι μικρό πράγμα να βλέπει κανείς τον πρόεδρο μιας υπερδύναμης να κάνει διάγγελμα εναντίον μιας μικρής ομάδας hackers των Wikileaks που δημοσιοποίησαν τις αναφορές στρατιωτικών και διπλωματών των ΗΠΑ.

Αλλάζει ο τρόπος παραγωγής υπηρεσιών και προϊόντων που έχει διασπαρεί σε κάθε γωνιά της οικουμένης. Αλλάζουν οι σχέσεις ιδιοκτησίας στους προσοδοφόρους πληροφοριακούς τομείς, αλλά και η έννοια της ιδιοκτησίας καθαυτή· ένα χωράφι, ένα εργοστάσιο μπορεί να οριστεί και να προστατευτεί, μια πολύτιμη πληροφορία ή ιδέα όχι.

Κανείς δεν ξέρει πώς θα καταλήξει ο νέος τεχνολογικός μας κόσμος. «Η πρόβλεψη είναι δύσκολη. Ειδικά για το μέλλον», είχε πει ο μεγάλος Δανός φυσικός Νιλς Μπορ. Είναι εντυπωσιακό ότι παρ’ όλες αυτές τις νέες δυνατότητες συλλογής και ανάλυσης απεριόριστων ποσοτήτων με στοιχεία, οι ικανότητές μας για πρόβλεψη δείχνουν πιο περιορισμένες από ποτέ.

Φαίνεται ότι η ανθρώπινη φύση επιμένει πάνω απ’ όλα σ’ ένα στοιχείο: το μυστήριο. Πιο αναλυτικός ήταν ο Ρότζερ Κόεν των New York Times: «Είναι εντυπωσιακό ότι παρ’ όλες αυτές τις νέες δυνατότητες συλλογής και ανάλυσης απεριόριστων ποσοτήτων με στοιχεία, οι ικανότητές μας για πρόβλεψη δείχνουν πιο περιορισμένες από ποτέ. Φαίνεται ότι η ανθρώπινη φύση επιμένει πάνω απ’ όλα σε μια ποιότητα: το μυστήριό της.

Είναι όμως ανακουφιστικό ότι δεν μπορούμε να ξέρουμε τι θα γίνει. Για να παραφράσω τον Κίρκεργκορ, ο χρόνος πάει μπροστά αλλά η κατανόηση προς τα πίσω. Και όπως παρατήρησε ο σκηνοθέτης Ζαν-Λικ Γκοντάρ, μια ταινία πρέπει να έχει αρχή, μέση και τέλος, αλλά όχι αναγκαστικά με αυτή τη σειρά».

Το τέλος της εργασίας ή της θέσης εργασίας; Οι νέες τεχνολογίες αλλάζουν ταχύτατα το τοπίο στην οικονομία. Είναι φυσιολογικό. Οι μηχανές δεν βελτιώνουν απλώς την παραγωγικότητα της εργασίας, σε πολλές περιπτώσεις την υποκαθιστούν. Ο Τζέρεμι Ρίφκιν στο κλασικό του βιβλίο «Το τέλος της εργασίας» (εκδ. Α.Α. Λιβάνη) είναι απαισιόδοξος: «Διανύουμε την πρώτη φάση μιας μακροχρόνιας μετατόπισης από τη “μαζική εργασία” στην εξειδικευμένη “εργασία των εκλεκτών”, σε συνδυασμό με την αυξανόμενη αυτοματοποίηση στην παραγωγή αγαθών και στην παροχή υπηρεσιών. Εργοστάσια που δεν απασχολούν εργαζομένους και εικονικές εταιρείες “ξεπροβάλουν” στον ορίζοντα».

Οι αριθμοί μοιάζουν να μην τον δικαιώνουν. Παρά την αύξηση του πληθυσμού η ανεργία στις ΗΠΑ κυμαίνεται μεταξύ 5-10%, όσο περίπου ήταν και στις αρχές του προηγούμενου αιώνα (πλην των περιόδων κρίσης). Υπάρχει όμως μια μεγάλη μετατόπιση, και γεωγραφικά και εντός των διάφορων τομέων.

Κάποτε η πρωτογενής παραγωγή ήταν το πεδίο απασχόλησης του μεγαλύτερου μέρους του πληθυσμού. Σήμερα στη Βρετανία ο αγροτικός τομέας παράγει το 1% του ΑΕΠ, ενώ οι δουλειές του Διαδικτύου 8%. Γενικώς στις ανεπτυγμένες χώρες, σύμφωνα με την Παγκόσμια Τράπεζα, η αγροτική παραγωγή είναι το 2% του ΑΕΠ, η βιομηχανική το 30% και ο τομέας υπηρεσιών το 68%.

Αυτό όμως που αλλάζει ανεπαίσθητα, αλλά θα έχει καταλυτικές επιπτώσεις, είναι η φύση της εργασίας. Μπορεί να μην μπορούμε να μιλήσουμε για το «τέλος της εργασίας», αλλά όλα δείχνουν ότι στην οικονομία της πληροφορίας οδηγούμαστε στο «τέλος της θέσης εργασίας».

Η ανατροπή που ήδη βλέπουμε να συμβαίνει στο πλαίσιο της οικονομίας της πληροφορίας είναι το καθεστώς υπεργολαβίας στην εργασία. Υπάρχουν πολλοί άνθρωποι στον τομέα των υψηλών τεχνολογιών που προσφέρουν τις υπηρεσίες τους υπό καθεστώς αυτοαπασχόλησης.

Διαθέτουν ένα συμβόλαιο με την επιχείρηση, αναλαμβάνουν ένα έργο, το φέρουν εις πέρας και τέλος πληρώνονται. Δεν έχουν καμία υποχρέωση στην εταιρεία που τους προσλαμβάνει για συγκεκριμένο και σύντομο χρονικό διάστημα, και για ένα έργο κάθε φορά, ενώ αντίστοιχα και η επιχείρηση δεν έχει καμία υποχρέωση απέναντί τους.

Ας προβάλουμε αυτό το σχήμα στο μέλλον, κατ’ ουσίαν αναφερόμαστε σε μια νέα αγορά πληροφορίας. Υπεργολάβοι θα αγοράζουν πληροφορία με τη μορφή συνεχούς επιμόρφωσης και θα την πωλούν με τη μορφή προγραμμάτων-εργολαβιών σε εταιρείες. Έχουν τη δυνατότητα να πληρωθούν εφάπαξ είτε να συμμετάσχουν στα κέρδη. Κατά μία έννοια, θα συμμετέχουμε σε επιχειρήσεις, διαθέτοντας το δικό μας προσωπικό κεφάλαιο, που είναι το μυαλό μας.

Σε μια οικονομία της πληροφορίας επίσης, προικισμένοι άνθρωποι έχουν τη δυνατότητα να συνεργαστούν, να ξεκινήσουν από κοινού ένα πρόγραμμα, να το πωλήσουν στη συνέχεια και να συμμετάσχουν τέλος στα κέρδη. Η εταιρεία που θα συστήσουν θα έχει διάρκεια ζωής όση ακριβώς και το πρόγραμμα.

Επεξεργάζονται ένα συγκεκριμένο πρόγραμμα, δημιουργούν μια αξία και συμμετέχουν στα κέρδη, με τη μορφή δικαιωμάτων. Η αγορά τους δεν είναι ακραιφνώς διεθνής (η εργασία τους συνεχίζει να έχει σχέση με υλικά, χαρτί ή οπτικούς δίσκους), ο πυρήνας όμως της δουλειάς τους είναι η αγορά και η πώληση πληροφορίας.

Το πρόβλημα των δικαιωμάτων. Ενα από τα μεγάλα ζητήματα που ανέδειξε η σύγχρονη τεχνολογία είναι το αποκαλούμενο «πρόβλημα διασφάλισης της πνευματικής ιδιοκτησίας». Αυτό παίρνει διάφορες μορφές. Από το «πρόβλημα Napster» παλιότερα μέχρι την peer to peer ανταλλαγή αρχείων σήμερα, από την «πειρατεία» των cd που κάνουν οικονομικοί μετανάστες στους δρόμους της Αθήνας μέχρι τα φάρμακα-κλώνους που παρασκευάζονται σε χώρες του Τρίτου Κόσμου, και μέχρι τις πατέντες λογισμικού που προωθούνται σε όλο τον κόσμο.

Το σύστημα της ιδιοκτησίας επί των υλικών πραγμάτων δούλεψε θαυμάσια στη βιομηχανική εποχή. Επειδή κάθε υλικό πράγμα είναι μοναδικό, το σύστημα της ιδιοκτησίας απάλυνε μέχρι εξαλείψεως τις εντάσεις μεταξύ των ανθρώπων για τη χρήση των αγαθών, δημιούργησε κίνητρα για μεγαλύτερη παραγωγικότητα, δημιούργησε πλούτο στις κοινωνίες.

Αυτή η επιτυχία είναι το βασικό επιχείρημα όσων θέλουν να μεταφέρουν ανέπαφο το σύστημα ιδιοκτησίας στην κοινωνία της γνώσης. Η πνευματική ιδιοκτησία, υποστηρίζουν, θα αποτελέσει κίνητρο για παραγωγή περισσότερης γνώσης από φυσικά ή νομικά πρόσωπα (εταιρείες).

Αληθοφανές, αλλά όχι αληθές. Κατ’ αρχάς η πρόοδος που σημείωσαν οι πολιτισμοί απανταχού δεν είχε κανένα σύστημα πνευματικής ιδιοκτησίας να τη στηρίξει. Η αλματώδης πρόοδος του δυτικού πολιτισμού βασίστηκε σε αυτό που σήμερα θα ήθελαν κάποιοι να ενοχοποιήσουν με τον όρο «πειρατεία».

Η μαζική εκπαίδευση και το διαδεδομένο δίκτυο βιβλιοθηκών ήταν μια διαδικασία διάχυσης της γνώσης χωρίς τους φραγμούς της ιδιοκτησίας. Επέτρεψαν σε περισσότερους ανθρώπους να γίνουν κοινωνοί της προηγούμενης γνώσης, επέτρεψε σε περισσότερα μυαλά να δουλέψουν στα προβλήματα και να προταθούν περισσότερες λύσεις.

Θα υπήρχε άραγε Αϊνστάιν εάν ο μεσαίου εισοδήματος υπάλληλος στο γραφείο πατεντών της Βέρνης έπρεπε να «αγοράσει» ολόκληρη τη γνώση των φυσικών επιστημών που προηγήθηκε της θεωρίας της σχετικότητας; Η κοινοκτημοσύνη της γνώσης δημιουργεί μακροπρόθεσμα πρόοδο και όχι η περίφραξη της πληροφορίας με συστήματα πνευματικής ιδιοκτησίας.

Η πνευματική ιδιοκτησία τραυματίζει θανάσιμα και την κοινωνική συνοχή. Στη βιομηχανική εποχή, η κινητικότητα των ατόμων μεταξύ των τάξεων βασίστηκε στην παιδεία, δηλαδή στη δωρεάν απόκτηση της πληροφορίας. Ο γιος ενός κολίγα μπορούσε να ξεφύγει από τη μοίρα του διά της ελεύθερης διατιθέμενης στην κοινωνία γνώσης, και πολλοί το έκαναν.

Σε μια μελλοντική κοινωνία της γνώσης και με ένα αυστηρό σύστημα επιβολής της πνευματικής ιδιοκτησίας (αν μπορεί ποτέ αυτό να υπάρξει) και με τη διαρκή εκμηχάνιση όλων των άλλων εργασιών, ο γιος του κολίγα δεν θα μπορεί ούτε κολίγας να παραμείνει, αλλά ούτε να ελπίζει σε επαγγελματική άνοδο, να γίνει δηλαδή εργάτης της γνώσης, αφού δεν θα έχει τα χρήματα να «αγοράσει» τη γνώση που προαπαιτείται γι’ αυτή την επαγγελματική άνοδο.

Η πνευματική ιδιοκτησία είναι κομβική στη νέα εποχή. Δημιουργεί πλούτο και διαιωνίζει και τη φτώχεια, φτιάχνει επιχειρηματικές ευκαιρίες και γονατίζει την πρόοδο, είναι «ένα λάθος επίθετο για ένα λάθος ουσιαστικό», όπως έγραψε παλιότερα ο Αμερικανός διπλωμάτης Χάρλαν Κλίβελαντ.

Ο κατακερματισμός της ενημέρωσης. Κάθε πρωί, όταν οι (διαρκώς αυξανόμενοι) χρήστες του Facebook και του Twitter ανοίγουν τον υπολογιστή τους, έχουν μια εικόνα του κόσμου εντελώς διαφορετική από εκείνες που είχαν οι γονείς τους.

Τίποτε δεν είναι εν-τάξει. Εκεί που οι καταναλωτές των παραδοσιακών μέσων είχαν πρώτο πρώτο το μεγάλο θέμα της ημέρας στο Twitter μπορεί να προηγείται μια είδηση του τύπου «Με ποια ζώδια ταιριάζουν οι Κριοί». Στο Facebook η τυχαιότητα της τροφοδοσίας με ειδήσεις ή όχι και τόσο «ειδήσεις» μπορεί να φέρει στα μάτια μας μια έρευνα για τους ψεκασμούς, που κοινοποίησε κάποιος ψηφιακός «φίλος».

Τα social media δεν γκρέμισαν μόνο την ιεραρχία στην παραγωγή της ενημέρωσης (ένας πομπός πολλοί δέκτες) κονιορτοποίησαν την ίδια την ενημέρωση.

Ιδιο χώρο (140 χαρακτήρες) καταλαμβάνει η είδηση «Ζεστό κρασί για πρωινό μεσημεριανό και βραδινό, αυτή τη δίαιτα θα ακολουθήσω στις γιορτές» με την είδηση «Πρόβλημα δημοκρατικής λειτουργίας στις χώρες με μνημόνιο εντοπίζει το Ευρωκοινοβούλιο» και μάλιστα μ’ αυτή τη σειρά.

Κάποιος άλλος χρήστης μπορεί να μάθει για τη «δίαιτα του ζεστού κρασιού» αλλά να μην πάρει χαμπάρι την έκθεση του Ευρωκοινοβουλίου και το αντίστροφο. Η «κατά παραγγελία ενημέρωση» που ρυθμίζουν οι χρήστες, μπορεί να μην έχει ως ενδιάμεσο τα ΜΜΕ που «στρέβλωναν» ή «ιεραρχούσαν» την πραγματικότητα, δημιουργεί όμως πολλές παράλληλες πραγματικότητες.

Γράφαμε και παλιότερα ότι «η πληθώρα των δίαυλων επικοινωνίας κατακερματίζει την κοινή εμπειρία που λειτουργούσε ως ενοποιητικό στοιχείο της κοινωνίας και τη θέση της παίρνουν αποσπασματικές εμπειρίες.

Ήταν διαφορετικά, για παράδειγμα, όταν στην Ελλάδα υπήρχαν δύο τηλεοπτικά κανάλια (με καλό ή κακό πρόγραμμα - δεν έχει σημασία) και ολόκληρη η επικράτεια είχε κοινό σημείο αναφοράς (έστω ως συζήτηση την επόμενη μέρα στο γραφείο) και θα είναι διαφορετικά όταν υπάρχουν τα μπουκέτα των 100 δορυφορικών καναλιών, των 50 εφημερίδων και των εκατομμυρίων web sites στο Internet.

Τώρα οι κοινές μας (έστω διαμεσολαβημένες) εμπειρίες κατακερματίζονται και η ενοποιητική ιδιότητα των MME αντιστρέφεται... Η άνθηση των τεχνολογιών επικοινωνίας φέρνει τον κόσμο πιο κοντά, τον ενοποιεί, αλλά ταυτόχρονα τον κατακερματίζει στο εσωτερικό του» «Νέος κόσμος με πολλές επιλογές» (Καθημερινή 31.12.2006).

Είναι νωρίς να πούμε ότι η ιεραρχημένη από τα μαζικά Μέσα ατζέντα είχε περισσότερα ευε­ργετικά αποτελέσματα απ’ ό,τι έχει η κατακερματισμένη εμπειρία που προσφέρουν τα νέα Μέσα.

Το καζάνι βράζει και όπως στην εποχή της πρώτης τυπογραφίας δεν ξέρουμε πού θα καταλήξουμε για να κάνουμε τον λογαριασμό. Υπάρχει, όμως, μια πρώτη ένδειξη που πρέπει να προσέξουμε.

Η «Χρυσή Αυγή» έχει αναλογικά μεγαλύτερη διείσδυση στις νέες γενιές απ’ ό,τι στις παλιότερες. Αυτό πιθανώς να είναι απλώς στατιστική σύμπτωση με το γεγονός ότι οι νεότεροι έχουν αναλογικά μεγαλύτερο ποσοστό πρόσβασης στο Διαδίκτυο από τους πιο ηλικιωμένους.

Όπως και να έχει όμως το ζήτημα, ένα είναι σίγουρο: η μεγαλύτερη χρήση των νέων τεχνολογικών εργαλείων γνώσης δεν έλυσε τα παλιά προβλήματα της άγνοιας. Ακόμη και για τη φύση του φασισμού...

kathimerini